|
Dominantna i sveprožimajuća ideološka paradigma politike identiteta
ima svoje specifične manifestacije u gotovo svim društvima, a
posebno u onim postsocijalističkim, u kojima je restauracija
kapitalizma i tzv. tranzicija prošla brutalnije. Nesumnjivo u ta
društva se može ubrojati i ovdašnje, utemeljeno na nacionalizmu kao
jedinoj tradiciji, patrijarhalnosti, autoritarizmu, ali danas i
principima komercijalizacije, banalizacije, monopolizovanog tržišta,
korupcije, nejednakih šansi i neravnopravnosti. Svoj izraz društvo
opterećeno i ratnim porazom i kolektivnom frustracijom traži u
retuširanoj slici prošlosti iz koje je potisnut, marginalizovan ili
temeljno reinterpretiran svaki narativ koji dovodi u pitanje
vladajući diskurs, jer je novoj paradigmi potrebna i „nova“ prošlost
iz koje će da crpi legitimitet. Glavna uporišna tačka ovog
revizionističkog procesa je u istoriografiji, čiji se
institucionalni predstavnici najviše ističu u proizvodnji novih
obrazaca. Revizionizam se, međutim, javlja u svim društvenim
sferama, u umetnosti, kulturi, obrazovanju, pravu, medijima itd, jer
samo takvim, totalizujućim pristupom omogućava se potpuna
transformacija kolektivnog pamćenja.
Prošlost legitimiše. Od epohe konstituisanja evropskih nacija, u
“pogrešnom” pamćenju prošlosti je tražen osnov i smisao postojanja
identiteta koji je želeo da svojom dominacijom ukine ili
marginalizuje sve ostale – nacionalnom. Legitimacijska osnova na
kojoj su intelektualne elite u Evropi 19. veka vršile nacionalnu
homogenizaciju bila je prošlost, koja je upotrebljavana,
modifikovana u slavni, epski i herojski narativ o neprolaznosti i
veličini vlastitog etnikuma. Način na koji je istorija
(re)konstruisala nacionalnu prošlost imao je lako prepoznatljivu
političko-ideološku funkciju u procesu stvaranja i snažnog
samopotvrđivanja nacionalnih država i njima imanentne ideologije.
Prošlost koje se trebalo sećati je veličala, glorifikovala i
smeštala u „večnost“ vlastitu naciju, jer je istorija zamišljana i
razvijana kao instrument evropskih nacionalizama, tj. kao objekat
nacionalističkih ideologija. Upravo zbog toga je Erik Hobsbaum
napisao da nacionalizam zahteva suviše mnogo verovanja u ono što
očigledno nije tako. U međuvremenu, magistralni tokovi evropskih
istoriografija i ostalih humanističkih disciplina, uglavnom su se
emancipovali od teškog bremena utilitarizacije nauke u
ideološko-političke svrhe. Ali u perifernim i nerazvijenim društvima
u kojima kritička svest nije nužno i podrazumevajuća karakteristika
nauke i gde se još uvek posmatra kao „izdaja nacije“, istoriografija
je ostala zarobljenica te svoje pragmatične funkcije konstituisanja
i homogeniziranja nacionalnog identiteta.
To bi bio jedan od ključeva za razumevanje procesa o kojima je reč,
jer svaka ideologija, nezavisno od predznaka, unapred zna odgovore
na sva pitanja, posebno ona iz prošlosti. Zato je „dijalog“ sa njom
istovremeno i nemoguć i oslobađajući. Sve je a priori poznato. Za
razliku od ideologije, istorija je nauka. Ona odgovore ne zna
unapred, ona za njima traga, pokušavajući da razume prošlost.
Istorija svoje interpretacije ne zasniva na sećanjima, jedna od
osnovnih njenih definicija, još od Herodota i Tukidida, podrazumeva
– istraživanjem dobijeno znanje. Imajući sve navedeno u vidu, ostaje
pitanje, kako se u postsocijalističkoj Srbiji u poslednjih četvrt
veka u kolektivnom pamćenju ukorenila jedna pervertirana
interpretacija prošlosti? Najpre, frekventnije manifestovanje
istorijsko-revizionističkih tendencija u srpskom društvu javlja se
još u toku druge polovine 80-ih godina 20. veka, a do svog punog
izražaja dolazi nakon 1990. Prećutkivanje i difamiranje vlastitog
antifašističkog pokreta, promene u udžbenicima i nastavnim
programima, rušenje i sistematska nebriga o spomenicima NOB-a,
uklanjanje tragova antifašističke tradicije iz javnog prostora,
masovna preimenovanja imena ulica i trgova (samo u Beogradu preko
900 imena), ukidanje praznika itd., ne svedoče o prošlosti, nego
prevashodno o sadašnjosti – čega jedno društvo iz bogate i složene
istorije želi i hoće da se seća, zavisno od vrednosne orijentacije
koju namerava da neguje. Treba li pomenuti i poražavajuću činjenicu
da je Srbija jedina država na postjugoslovenskom prostoru koja ne
obeležava nijedan datum iz svoje antifašističke borbe. Da nije reč o
negativnoj društvenoj pojavi, mogla bi se pohvaliti strastvena
sistematičnost u primeni metode damnatio memoriae.
Ipak, najteže konsekvence plime istorijskorevizionističke
orijentacije podnela je sama istorijska nauka, urušavanjem vlastitih
temelja i istraživačko-kritičkih metoda. Ubrzo nakon nestanka i
socijalizma i Jugoslavije prećutkivana je i potiskivana, a zatim
uveliko preinačena njihova istorija. Ipak, magistralni tokovi u
jednom društvu i(li) istoriografiji nisu nužno i jedini. Zato je
neophodna izgradnja svesti o prošlim zbivanjima kao fundamentalnom
području interpretativnih rasprava u cilju sprečavanja i
petrifikovanja konsenzualne slike prošlosti koja teži da niveliše
sve protivrečnosti, eliminiše svaku pluralnost i selektivno odbaci
vrednosti koje nisu u duhu nove paradigme. Najcelishodniji metod za
prevazilaženje naznačene situacije je insistiranje na pluralnosti i
metodološki nespornim principima u pristupanju proučavanja prošlosti
i kritičko ukazivanje na sva njena ideološka iskrivljavanja i
zloupotrebe.
U tranzicionoj i postsocijalističkoj Srbiji najzastupljeniji period
političke upotrebe prošlosti je Drugi svetski rat, a najistureniji
objekat istorijsko-revizionističke politike je, izvan svake sumnje,
četnički pokret. Uprkos dobre izvorne osnove, upravo pitanje
ideologije, prakse, karaktera i motiva delovanja četničkog pokreta
tokom Drugog svetskog rata, do danas predstavljaju prvorazrednu
tačku razlaza ne samo u srpskoj istoriografiji, nego i u društvu.
Ravnogorski, četnički pokret, proučavan je decenijama u
jugoslovenskoj i šire, svetskoj istoriografiji kao subjekt ratne
istorije, a pre tri decenije navedena tema postaje i objekt
revizionističke politike u srpskoj istoriografiji, publicistici,
društvu. Istorijski objašnjeni i proučeni procesi konstrukcije
identiteta i izmišljanja tradicije poprimili su na primeru
utilitarizacije istorije četničkog pokreta u Srbiji sasvim
vulgarizovanu i ogoljenu formu. Erik Hobsbaum je uočio da je
„istorija sirov materijal za nacionalističke, etničke (...)
ideologije“, jer prošlost je bitan, čak „suštinski elemenat za ove
ideologije“, dajući mitološku osnovu u procesu jačanja kolektivne
nacionalne kohezije, s obzirom da „prošlost legitimizuje“, pružajući
„veličanstvenu pozadinu za sadašnjost“. Zbog toga, Hobsbaumovu tezu
da nacionalizam zahteva suviše mnogo verovanja u ono što očigledno
nije tako, trebalo bi na navedenoj paradigmi shvatiti ad litteram.
Nakon napada Sila Osovine na Jugoslaviju (1941), brzog vojnog poraza
i okupatorskog komadanja zemlje, grupa oficira vojske Kraljevine
Jugoslavije odbila je da prizna kapitulaciju i sakupila se na
visoravni Ravna gora u zapadnoj Srbiji, na obroncima planine
Suvobor. Sredinom maja oni su izabrali pukovnika Dragoljuba
Mihailovića za komandanta; prvobitno su se nazivali Četnički odredi
Jugoslovenske vojske, zatim Vojno-četnički odredi, a nakon
uspostavljanja veze sa jugoslovenskom Vladom u Londonu i zvaničnog
priznanja koje od nje dobijaju, sredinom novembra 1941. bivaju
preimenovani u Jugoslovensku vojsku u otadžbini. Nastali kao
antiokupatorski pokret, četnici u leto 1941. sadejstvuju sa
partizanima u borbama protiv nemačkih trupa. Međutim, zbog jačanja
partizanskog pokreta, nacionalizma i sve radikalnijeg antikomunizma,
vođstvo četničkog pokreta tokom oktobra 1941. stupa u komunikaciju
sa nemačkim okupacionim vlastima, tražeći od njih oružje za borbu
protiv Narodnooslobodilačkog pokreta, koja je sistematski povedena
poslednjeg dana oktobra 1941. Od tada četnici su partizane do kraja
rata 1945. percipirali kao svoje ključne ideološke, političke i
vojne neprijatelje, tražeći u svima saveznike u svojoj
beskompromisnoj oružanoj borbi protiv NOVJ. Neprijateljstvo prema
partizanima i težnja za stvaranjem velike, etnički čiste srpske
države, u nominalnom jugoslovenskom okviru, biće jedine konstante u
ideologiji i empiriji četničkog pokreta 1941–1945. U ratu u kome su
objektivno postojale samo dve strane, navedeni motivi i istorijska
realnost će ih odvesti u najdirektniju kolaboraciju. Specifikum
četničkog pokreta u odnosu na ostale kolaboracionističke snage u
Jugoslaviji je bio u tome što su ravnogorci svoje ciljeve i težnje o
restruktuiranoj Jugoslaviji i mestu i ulozi srpskog naroda u njoj,
sve do 1944. vezivali uz pobedu anglo-američkih saveznika, dok su se
deklarisani kvislinzi uzdali u pobedu Nemačkog Rajha.
Nije to bio jedini nepomirljivi contradictio in adjecto u ideologiji
i praksi Mihailovićevih četnika. Njihova ambivalentnost je pokušala
da pomiri i druge nepomirljive elemente: retorički patriotizam i
kolaboraciju, tj. izdaju zemlje; proklamovanu težnju za „spasavanjem
naroda“ i masovne pokolje tog istog naroda; drakonske kazne radi
uspostavljanja vojničke discipline i njeno potpuno odsustvo na
terenu; retoričko nazivanje predstavnika Antihitlerovske koalicije
saveznicima, uz istovremenu najdirektniju saradnju sa silama
Osovine; nominalno prihvatanje jugoslovenskog programa uz
istovremeno odbacivanje Jugoslavije kroz ekstremni nacionalizam i
težnju za planskim uništenjem ili kolektivnim „kažnjavanjem“ drugih
jugoslovenskih naroda; načelnu odbranu predratnog poretka i žestoke
kritike državnog i društvenog uređenja Kraljevine Jugoslavije uz
planove o njenom radikalnom prestruktuiranju; najoštrije osude
Nedića i Ljotića uz sinhronu saradnju sa njima u borbi protiv
partizana; jesenje pregovore sa partizanima (1941) o zajedničkim
akcijama protiv Nemaca i istovremeno traženje oružja od Nemaca za
borbu protiv partizana; insistiranje na vojnom karakteru pokreta uz
istovremenu težnju da se igra prevashodno politička uloga; tvrdo
desničarsku ideološku koncepciju tokom većeg dela rata sa pokušajem
pseudolevičarske preorijentacije u selu Ba 1944. itd. Upotrebom,
manipulacijom i neobjektivnim tumačenjem istorijskih fakata,
navedene kontradiktornosti i nedoslednosti su rodno mesto
revizionističkih lutanja u pokušaju reinterpretacije istorije Drugog
svetskog rata u Jugoslaviji i rehabilitacije četničkog pokreta,
njihovog komandanta i prevashodno ideoloških postulata na kojima se
temeljio. Nezavisno od toga da li je četnička saradnja sa nemačkim,
italijanskim i bugarskim okupatorima, kao i Nedićevim aparatom, bila
deo strategije ili samo taktika, istorijske činjenice i izvori koji
svedoče o vremenu Drugog svetskog rata u Jugoslaviji su
nedvosmisleni, a istoriografski rezultati brojnih jugoslovenskih i
inostranih istoričara vrlo akribično utemeljeni u arhivskoj građi.
Branko Petranović je te rezultate minuciozno sažeo: „...bez obzira
na motivacije i taktičke poteze i strateške zamisli – Mihailović je
glava četničke kontrarevolucije, nosilac kolaboracije u uslovima
okupirane zemlje, zakleti antikomunista, tumač drugačije nacionalne
politike, jedan od protagonista nacionalne izdaje u heterogenom
frontu kolaboracionističkih snaga uslovljene pokušajima da spasi
društveni sistem svoje klase, povrati monarhiju i učvrsti primat
srpskog građanstva u Jugoslaviji.“
Ipak, u jugoslovenskoj istoriografiji već od polovine osamdesetih
godina 20. veka, sinhrono sa jačanjem nacionalističke ideologije,
dolazi do remitologizacije istorijske svesti, što uzrokuje
generisanje revizionističkog talasa sa idejom radikalne
reinterpretacije mesta i uloge četnika u istoriji Drugog svetskog
rata u Jugoslaviji. Delegitimizacijom vladajuće komunističke
paradigme, utemeljene na vrednostima antifašizma, slabila je i slika
ratne prošlosti koju je determinisala istoriografija koja je
prihvatala ideološki okvir vladajućih struktura. Interpretativni
narativi četnika su bili zasnovani na dokumentarno proverljivim
faktima, ali često prikazivani simplifikovanim i hermetičnim
ideološkim vokabularom. Knjiga Veselina Đuretića, Saveznici i
jugoslovenska ratna drama, prva je odstupila od antifašističkog
konsenzusa u tumačenju istorije Drugog svetskog rata u Jugoslaviji,
usvajajući nacionalizam kao ključni vrednosni orijentir svoje
interpretacije ratne tematike. Sam Đuretić u svojoj knjizi ne donosi
značajnije epistemološke pomake, jer nije izneo nove činjenice niti
inoviran metodološko-istraživački postupak. Negov revizionistički
postupak je svodiv na inkorporiranje poznatih činjenica u novi
ideološki koncept – srpskog nacionalizma u nastupanju. Upravo će ovo
biti naznačavanje puta kojim će krenuti njegovi revizionistički
nastavljači. U tom smislu potonji srpski revizionizam će biti
razrađivanje, reprodukovanje i u izvesnoj meri nadograđivanje
Đuretićevoh teza. Bez značajnije nove heuristike, trebalo je uraditi
potpuno novu interpretaciju i relativizaciju problematike
antifašističke borbe, kao jedinog kriterijuma u oceni karaktera i
aktera Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Teza o „čuvanju biološke
supstance“, kao vodeće opravdanje kolaboracije, izneta u Đuretićevoj
knjizi, postaće omiljena i vrlo frekventna mantra srpskog
istoriografskog revizionizma. On još uvek ne negira četničku
kolaboraciju, što će činiti potonje generacije revizionista, on samo
nalazi mnoštvo razloga za opravdavanje te istorijske činjenice,
videći u njoj, po prvi put u jugoslovenskoj istoriografiji i potrebu
i vrlinu. Đuretić se veoma potrudio da pronađe što više eufemizama
za četničku kolaboraciju sa fašizmom. Neke od formulacija koje je
potonji istoriografski revizionizam usvojio su: “egzistencijalna
dijalektika”, “srpska samoodbrambena dijalektika”, “nacionalni
realizam”, “nacionalno manevrisanje”, “modus vivendi s okupatorom”,
“egzistencijalna motivacija kolaboracionizma”. Ipak, ne objašnjava
kako se egzistencijalni argument kolaboracije uklapa u masovne
četničke pokolje nesrba, ali i stanovništva okupirane Srbije, kao i
jasno iskazane intencije ka fizičkom iskorenjivanju pripadnika
partizanskog pokreta.
Ipak, uprkos svim racionalnim argumentima, Viši sud u Beogradu
rehabilitovao je 14. maja 2015. Dražu Mihailovića i to gotovo u dan
na sedamdesetu godišnjicu pobede nad fašizmom u Jugoslaviji. Sledi
verovatno i skora rehabilitacija šefa kvislinške uprave u Srbiji
(1941–1944) Milana Nedića. Pozivanje na formalno-pravne nedostatke
tu ne može da pomogne. Kao što je primećeno i za Nirnberški proces
(kome bi se moglo naći i više formalno-pravnih nedostataka, ali
nikome ne pada na pamet da ga poništava), bilo je zamišljeno da se
„održi mnogo dublja lekcija iz istorije nego što su dela
pojedinačnih optuženika zahtevala“. Rehabilitacijom Dragoljuba
Mihailovića, a verovatno i Milana Nedića, Srbija se objektivno
identifikuje sa poraženom stranom u Drugom svetskom ratu.
Dalekosežnost tog čina nije moguće ni apstrahovati ni negirati, jer
bi on značio moralni relativizam koji će srpskom društvu u
budućnosti doneti nove i teško savladive hipoteke. Ne pomažu ni
izgovori o pravnoj ograničenosti navedenih procesa – značajan deo
društva, mediji, obrazovni sistem itd., ranije ih je već označio kao
heroje i patriote. Naposletku, možda u svemu i ima neke više pravde
– Narodnooslobodilačku borbu, jugoslovenske partizane i njihovu
antifašističku pobedu, prepoznatu u čitavom svetu, najistoričnije je
ostaviti Jugoslaviji, koja je na vrednosnoj platformi te pobede i
obnovljena (na federativnim principima), kako se njome ne bi
koristile savremene intelektualne i političke elite koje je niti
razumeju niti prihvataju. Njihovi ideološki uzori bili su na
suprotnoj, od samo dve strane u Drugom svetskom ratu. |
