|
“Kosovo Republika!”, prvi put se čulo na
ulicama kosovskih gradova krajem novembra 1968. godine. Taj zahtev
tada su uzvikivali pripadnici “Grupe 68” potaknuti prekidom
strahovlade koju je vodio Aleksandar Ranković. Tadašnji zvaničnici
Kosova, međutim, ove su demonstracije ocenili kao nepoželjne, opasne
i antijugoslovenske, iako su u godinama pre toga, stegnutih grla,
desetine hiljada Albanaca sa Kosova proterani u Tursku posle
strahovitih pritisaka i akcija države usmerenih protiv njih.
U Srbiji bar, široko je prihvaćeno
mišljenje da je Ustav SFRJ iz 1974. godine unapredio status Kosova i
praktično mu dodelio ingerencije koje su imale ostale republike.
Međutim, u tekstu Ustava Srbije i Ustava AP Kosovo iz tog vremena
krio se važan detalj koji je odlučno uticao na prava kosovskih
Albanaca — ovi najviši pravni akti Albance nisu tretirali kao narod,
već kao narodnost, čime im je bilo ukinuto “pravo svakog naroda na
samoopredeljenje do otcepljenja.”
“Kosovo Republika!”, sledeći put se čulo
na ulicama Prištine, na proleće 1981. godine. Ovoga puta, zahtev su
ispostavili studenti Univerziteta u Prištini, a kasnije su im se
pridružile i političke grupe. Kao 1968. godine, kosovsko rukovodstvo
je i ove demonstracije građana označilo kao “kontrarevolucionarna
okupljanja”, a bilo je i takvih izjava kojima su studenti imenovani
kao “huligane”, što je olakšalo nasilje nad njima, čime su
demonstracije ugušene. Ovo je još jedan prilog tezi da je u periodu
do kraja 1980ih godina, kosovsko rukovodstvo bilo korisno oruđe u
rukama srpske nacionalističke političke klike koja je tokom istog
perioda pokrenula sve svoje kapacitete u nameri da uništi
Jugoslaviju stvaranjem Velike Srbije.
U propagandnom ratu protiv kosovskih
Albanaca u Srbiji glavnu ulogu igrali su članovi srpske
intelektualne, verske, medijske i političke elite koji su se tokom
agresorskih ratova Srbije protiv ostalih jugoslovenskih republika
stopili u jednu grupu ljudi, u taj besprizorni amalgam, u kome su
ostali uvezani u čvor do današnjeg dana. Nacionalistički otrov kojim
su počeli da napijaju građane Srbije početkom 1980ih nepromenjeno se
služi i danas, i to od strane istih ljudi ili njihovih naslednika.
Ovo je lako dokazivo – dovoljno je samo da primetimo ne sličnost,
već istovetnost javnog govora o Kosovu i kosovskim Albancima u
Srbiji kojim ovi ljudi jednakim intenzitetom kao pre 30 godina šire
mržnju prema Albancima u srpskoj javnosti i politici.
Miloševićeva Srbija je, dakle, do
održavanja čuvene VIII Sednice Centralnog komiteta Saveza komunista
Srbije 1987. godine i prethodnog usvajanja i objavljivanja
propagandnog Memoranduma SANU – kada je za mir već bilo prekasno –
uveliko radila na alarmiranju srpske javnosti i izazivanju osećanja
“ugroženosti prava Srba u Jugoslaviji i na Kosovu” čime su se
podupirale netrpeljivosti prema narodima i narodnostima svih ostalih
jugoslovenskih republika.
Ukratko, svi su nas, na ovaj ili onaj
način, “ugrožavali”, a posebno opasnom pretnjom po “srpsku
supstancu” smatrali su se kosovski Albanci: “Taj socijalni,
politički i moralni talog tribalnog varvarskog Balkana”, kako ih je
2009. godine nazvao rasista Dobrica Ćosić. On je jedan od
inspiratora Memoranduma SANU i personifikacija intelektualne struje
velikosrpskog nacionalizma, čovek koji je tokom svoje duge karijere
bio jedan do najaktivnijih promotera rasizma prema svim nesrbima što
je i onda i danas proizvodilo ozbiljne posledice po zdravlje srpskog
društva.
Recimo, u istraživanju “Nacionalna svest
omladine” iz 1987. godine autorka Ljiljana Baćević utvrdila je da je
mladim Srbima tada bilo prihvatljivije da stupe u bračni odnos sa
“Crncima” ili “Japancima” nego sa “Albanacima” ili “Muslimanima.”
Sudeći po poslednjim istraživanjima javnog mnenja u Srbiji koja mere
i etničku distancu, situacija nije mnogo drugačija ni danas, jer je
klica srpskog rasizma zamaskiranog u etničku pripadnost, posebno kod
mladih Srba, odavno posejan i decenijama održavan u srpskom javnom
diskursu, javnim institucijama, visokoj politici i kulturi.
Pred sam početak ratova u Jugoslaviji,
na Kosovu je došlo do značajnih političkih pomeranja. Pomenimo
formiranje Demokratskog saveza Kosova (DSK) Ibrahima Rugove, koji se
zalagao za nenasilni otpor i internacionalizaciju kosovskog
problema, ali i “rešenje pitanja Kosova i Albanaca” u granicama
Jugoslavije. Stvaranje DSK pratilo je nicanje i drugih političkih
partija i organizacija civilnog društva koje su se, svaka na svoj
način, u naredne skoro dve decenije borile za kosovsku nezavisnost.
Autonomija Kosova ukinuta je 23. marta
1989. godine, tačno deset godina pred početak NATO bombardovanja
Jugoslavije. Tada su srpska vojska i policija opkolile zgradu
kosovske Skupštine u Prištini dok su unutra albanski poslanici, koji
su uprkos većini u parlamentu, glasali za ukidanje autonomije. Na
proleće naredne godine, u martu i aprilu 1990., Srbija je preduzela
i konkretnije mere u čišćenju “moralnog i političkog taloga” koji se
“zapatio” u “južnoj srpskoj pokrajini.” Tada je preko pet hiljada
albanske dece na Kosovu hitno primljeno na bolničko lečenje jer su
bili otrovani sarinom pronađenim u hrani koju su dobili za užinu u
školskim kantinama. Kada se vest o trovanju dece pročula, došlo je
do brojnih napada na lokalne Srbe, koji sa ovim odvratnim činom nisu
imali ništa, ali su Albanci s razlogom verovali da im je decu
otrovala srpska vlast koja je već bila instalirana na Kosovu.
Uzgred, tek sredinom 1990ih, otkriveno je da je Miloševićeva JNA,
pored ostalog oružja, proizvodila i otrov sarin.
Uz ovakve “akcije” početkom 1990ih,
Srbija je već uveliko vodila propagandni rat protiv Albanaca, a u
ovom periodu najdramatičniji primer za to je rubrika u beogradskom
listu “Politika” pod nazivom “Odjeci i reagovanja.” Kada ne bismo
znali koji je danas dan i godina, ove članke o Kosovu i Albancima iz
prve polovine 1990. godine mogli bismo lako da pomešamo sa sadržajem
današnjih naslovnih strana srpskih tabloida i kolumnama “nacionalno
osvešćenih” pojedinaca koji vladaju današnjim srpskim javnim
prostorom. U “Odjecima”, pre 28 godina, o Albancima se govorilo kao
o “separatistima i teroristima”, “monstrumima i fanaticima”; o
Kosovu kao “srpskoj rak-rani”, “kolevci i ognjištu”, “centru srpske
duhovnosti i državnosti”; a o Srbiji kao o “žrtvi međunarodne
zavere.”
Zvuči poznato? Ova opšta mesta su i
danas prisutna u srpskoj javnosti – zapravo, ona nikuda nisu ni
odlazila. “Odjeci” i drugi delovi Miloševićeve propagandne
mašinerije i današnji srpski mediji na gotovo identičan način govore
o kosovskim temama: ni danas u srpskoj javnosti recimo nema nijednog
autora Albanca da redovno govori o Kosovu; u najpopularnijim
medijima nema suprotstavljenih stavova, sve spada pod okrilje
magijske mantre “Kosovo je srce Srbije” (koju je, uzgred budi
rečeno, prvi u javnosti upotrebio Slobodan Milošević u razgovoru za
agenciju Rojters 1989. godine); činjenice, čak i ako ih ima u ovim
medijskim prilozima, koriste se za falsifikovanje istorije i
podupiranje ovih lažnih narativa; vlada govor laži i netrpeljivosti
prema svemu što je “albansko”, “kosovsko”, a retka suprotstavljanja
takvom govoru mržnje se označavaju kao “antisrpska”,
“antinacionalna” i “autošovinistička”, dok se njihovi autori
targetiraju kao “strani plaćenici i neprijatelji srpskog naroda.”
Vratimo se na trenutak političkim i
društvenim realnostima s početka 1990ih na Kosovu. Posle donošenja
Ustava Republike Kosovo 1990. godine, koji je Kosovo definisao kao
nezavisnu državu ali u okvirima Jugoslavije, postala su vidljiva
nepremostiva mimoilaženja među grupama koje su činile kosovski
politički život. U srpskoj, ali i kosovskoj javnosti često se
pominje i referendum održan u ovo vreme kao “prvi referendum o
nezavisnosti Kosova.” To, međutim, nije do kraja tačno, jer je
referendum iz 1990. godine bio vezan za tadašnji Ustav Kosova, koji
je Kosovo definisao kao suverenu državu, ali sa “pravom na
povezivanje sa Jugoslavijom.” Tokom leta 1990. godine, Rugovin DSK i
poslanici skupštine Kosova proglasili su nezavisnost u okviru
Jugoslavije. To je Miloševiću poslužilo kao povod da odlučnije krene
u zavođenje policijske represivne države na Kosovu — Srbija tada
šalje svoj celokupni aparat sile na Kosovo i ukida zakonodavne,
sudske i izvršne organe, pod svoju kontrolu stavlja sve javne
ustanove, gasi kosovske medije, kreće u kampanju masovnog otpuštanja
Albanaca iz javnih preduzeća i ustanova, izbacuje đake i studente iz
škola i sa Univerziteta u Prištini.
U oktobru 1991. godine, Skupština Kosova
glasa za unošenje ključnih promena u Ustav i prekida sve veze sa
Jugoslavijom, što označava početak najtežih deset godina u modernoj
istoriji Kosova. Đaci i studenti nastavili su svoje obrazovanje u
dubokoj ilegali, u podrumima i napuštenim fabrikama, stvorio se
paralelni sistem i u drugim oblastima kao što su mediji, zdravstvo i
kultura, a dominantna DSK pokušavala je da skrene pažnju međunarodne
zajednice na nepodnošljive uslove života Kosovara zbog svakodnevnog
terorisanja od strane pripadnika srpskih organa prinudne vlasti na
Kosovu.
Kako je vreme prolazilo, i život
postajao sve nepodnošljiviji zbog rutinskih prebijanja, silovanja,
pljački i ubistava Albanaca, Rugovin nenasilni otpor srpskoj torturi
dobio je konkurenciju prvo u političkom aktiviranju Adema Demaćija,
a kasnije i drugih pojedinaca i grupa, kao što je Nacionalni pokret
za oslobođenje Kosova. Naravno, u srpskoj javnosti jedino je opšte
poznata Oslobodilačka vojska Kosova, koju su stvorili pripadnici
Narodnog pokreta Kosova, a koja se oružanim sredstvima, u gerilskom
ratu protiv srpske policije i vojske borila za slobodu. Danas se na
Kosovu mnogo govori o “zločinima protiv srpskog civilnog
stanovništva koje je počinila OVK” kroz rasprave o ukidanju
Specijalnog suda koji ove zločine treba da tretira. Ovo su veoma
važne teme, ali ostavimo njih onima kojima i pripadaju — građanima
Kosova, njihovim političarima i javnosti.
U završnoj fazi rata Srbije protiv
kosovskog stanovništva, u periodu od dve kratke godine (1998-2000.),
ubijeno je skoro osam hiljada civila albanske nacionalnosti. Njih
su, umesto državnih institucija čiji je to posao, pažljivo
prebrojali saradnici i aktivisti beogradskog i prištinskog Fonda za
humanitarno pravo i objavili u svojoj publikaciji neprocenjive
vrednosti “Kosovska knjiga pamćenja 1998-2000.” U ovom memorijalnom
delu u formi višetomne knjige, pobrojane su sve žrtve rata na
Kosovu. Pored osam hiljada ubijenih Albanaca, među kojima ima mnogo
žena, dece i staraca, imenom i prezimenom, uz kratke biografije i
okolnosti njihovih nasilnih smrti, navedene su i žrtve srpske
nacionalosti kojih je u ovom periodu bilo nesrazmerno manje, iako
nepodnošljivo mnogo — reč je o oko hiljadu civila.
Međunarodna zajednica je 1999. godine
konačno odlučila da silom stane na put Miloševiću i krenula u
78-dnevnu kampanju bombardovanja Srbije. Razlog za intervenciju bilo
je konačno onemogućavanje Miloševićevog režima da, pošto je izgubio
sve prethodne ratove, delimično zadovoljenje svojih planova nađe u
uništavanju kosovskih Albanaca. Međutim, tada je za stotine hiljada
žrtava u bivšoj Jugoslaviji već bilo kasno — pripadnici srpske
vojske i policije, kao i dobrovoljačke i paramilitarne snage do tada
su nekadašnji multietnički jugoslovenski prostor već očistili od
raznog “moralnog i političkog taloga” kroz seriju genocida, kampanja
etničkih čišćenja, masovnih silovanja i mučenja Bošnjaka, Hrvata,
Albanaca, sistematskih ubistava nesrba i paljenja njihovih sela i
gradova. Kada je o Kosovu reč, procenjuje se da je preko dvadeset
hiljada žena silovano tokom rata na Kosovu, dok je 78 dana
bombardovanja Srbije Milošević iskoristio da sprovede niz zločina
protiv civilnog stanovništva kao i egzodus nad Kosovarima, kada je
sa Kosova proterano preko 860 hiljada ljudi.
U prvih deset godina 21. veka, vesti za
Kosovo i dalje nisu bile povoljne. Iako je rat bio zaustavljen
kapitulacijom Srbije i povlačenjem srpske vojske i policije sa
Kosova, te formiranjem tampon zone između žrtava i agresora kroz
prisustvo UNMIK-a i KFOR-a, “pitanje Kosova” se u Srbiji i od strane
“demokratske vlasti posle Miloševića” i dalje posmatralo u
nacionalističkom ključu.
Čak je i Zoran Đinđić, najznačajniji
državnik moderne, građanske Srbije, zbog čega je i dobio metak srce,
mislio da Srbija “treba da preduzme inicijativu” kada je reč o
rešavanju kosovskog pitanja, jer će se u suprotnom “organi
privremene međunarodne uprave prirodno spustiti na kosovske
institucije”, što bi otvorilo mogućnost za proglašenje kosovske
nezavisnosti. Protiv toga je zvanična Srbija, i posle 5. oktobra
2000. godine i svrgavanja Miloševića, i dalje bila nedvosmisleno
protiv. Ubijeni premijer Srbije je imao pravo, nešto veoma slično se
dogodilo u godinama posle atentata na njega. Đinđić je bio u pravu i
kada je rekao da je “Jugoslavija sveća koja gori sa dva kraja” – da
na jednom kraju te sveće stoji Slovenija, a na drugom Kosovo. Raspad
Jugoslavije konačno se i završio proglašenjem nezavisnosti Kosova,
28 godina posle proglašenja nezavisnosti Slovenije. U završnoj fazi
uništavanja Jugoslavije, 2006. godine, Crna Gora se poslednja
odvojila od Srbije, a Kosovo je čekalo svoj trenutak.
Taj trenutak je došao u jutro 17.
februara 2008. godine, kada je Skupština Kosova proglasila
nezavisnost i dobila međunarodno priznanje “velikih sila” i velikog
broja drugih država. Do danas, Republiku Kosovo kao nezavisnu državu
priznalo je skoro 60% članica Ujedinjenih nacija, ili 115 od 193
država članica UN. Deklaraciju o nezavisnosti 2008. godine potpisala
je i Vlora Çitaku, tadašnja poslanica u Skupštini Kosova, a današnja
ambasadorka Kosova u Vašingtonu, koja je nedavno podsetila na reči
Martija Ahtisarija: “Kad vam lopov otme novčanik, ne tražite nazad
samo polovinu svog ukradenog novca.” U tom smislu, očuvanje
nezavisnog i celovitog Kosova mora biti prioritet svakome ko želi
napredak Republici Kosovo, ali i celom regionu zapadnog Balkana.
U prethodnih deset godina, Srbija je
svim silama, počev od na trenutke se činilo nekontrolisane, ali sve
vreme državom upravljane masovne histerije zbog proglašenja
nezavisnosti Kosova 2008. godine (paljenje stranih ambasada, napadi
na pripadnike nevladinog sektora, rušenje Beograda, povlačenja
ambasadora iz svih zemalja koje su priznale Kosovo i slično), danas
stigla do kontrolisane, ponovo državnim aparatom i njenim medijima
upravljane histerije u politici, medijima i društvu u celini kada je
reč o dominantnim stavovima o nezavisnom Kosovu.
U godini desetogodišnjice kosovske
nezavisnosti, treba očekivati da se ova antialbanska retorika u
Srbiji još više zaoštri, posebno imajući u vidu trenutne političke
prilike u Srbiji, kao i činjenicu da su nosioci svih organa vlasti u
zemlji nastali na Miloševićevoj nacionalističkoj ideologiji. Treba
reći da ni većina onih koji čine srpsku opoziciju nisu ništa bolji —
nacionalizam i antikosovski šovinizam vidljivi su i kod srpskih
“prodemokratskih snaga.” Ovakvi trendovi su normalizovani među
“proevropski orijentisanim građanima” u vreme vladavine Vojislava
Koštunice i Borisa Tadića, Ivice Dačića i Vuka Jeremića, koji su uz
pomoć srpskih državnih službi bezbednosti na teritoriji Kosova
napravili protodržavu kriminalnog tipa, koju danas zovemo “sever
Kosova.” Sve u pokušaju da Srbiji ostane kakva-takva municija za
neprekidnu borbu protiv nezavisnog Kosova.
Trenutnoj srpskoj vlasti ovakvo nasleđe
veoma odgovara, Aleksandar Vučić tim arsenalom — u čijem je
stvaranju tokom 1990ih i kasnije tokom svog dugog opozicionog života
aktivno učestvovao — često puca, ali uglavnom u prazno, i to za
unutrašnje prilike i u cilju daljeg trovanja domaće javnosti, čime
ne proizvodi ništa osim štete za sopstvene građane, i one u Srbiji i
one “na severu Kosova i Metohije.”
Nesreća je što ovakva kontinuirana
politika Srbije i dalje utiče i na svakodnevni život građana
“najmlađe evropske države”, ali postoji nada da će taj uticaj —
protokom vremena i osnaživanjem demokratskih institucija na Kosovu,
a time i boljom upravom kosovskim institucijama i društvom —
postajati sve manji i manji.
Od simboličkog i praktičnog značaja je
vest od pre nekoliko dana, kada je Kosovo dobilo svoj međunarodni
pozivni broj +383. Tako će za Dan nezavisnosti ove godine, brojni
Kosovari, uglavnom mladi emigranti, sada konačno moći da se jave
kući. Stotine hiljada proteranih Kosovara, koji u svetu već dugo
žive i rade u dobrovoljnom ili prisilnom azilu, sada imaju i
mogućnost direktne telefonske veze sa članovima svojih porodica. Od
danas, taj ogroman broj ljudi će po prvi put moći da pozove
telefonom i čestita rođendan svoje države za čiju su nezavisnost
život izgubile hiljade nedužnih, uz žrtve svih onih preživelih čiji
su životi trajno promenjeni traumama i još uvek svežim ranama,
nemerljivim gubicima i tugom koje nijedna proslava nezavisnosti
nikada neće moći da ublaži.
Ipak, treba optimistično gledati u
budućnosti, nikada ne gubeći iz vida prošlost, i boriti se da se
teško osvojena sloboda i nezavisnost Kosova ne ugrozi regresivnim
politikama spoljnih i unutrašnjih aktera koji odlučno utiču na
današnji kosovski i srpski politički i javni život. Treba gajiti
nadu da će narednih deset godina doneti nove, progresivne političke
i društvene činioce koji će raditi na oporavljanju odnosa dve države
kroz proces pomirenja baziranog na istorijskim činjenicama. Tu bi
najveću ulogu mogla da igra nova generacija srpskih političara i
učesnika javnog života koji moraju da konačno priznaju i suoče se sa
odgovornošću Srbije za zločine koji su prethodili nezavisnosti
Kosova i od njih se distanciraju delima i novim politikama.
Uz to, ta “nova srpska elita” koju ovde
zamišljamo morala bi danonoćno da radi sa svojim kosovskim kolegama
na vraćanju poverenja i solidarnosti među Srbe i Albance, kroz
blisku saradnju i međusobno poštovanje naše dve države, podršci
obnavljanju starih i omogućavanju stvaranja novih veza među ljudima
kroz otvaranje prostora za dijalog i podsticanje zajedničkog života
i rada. Sve to zajedno, neophodni je preduslov da državne i javne
institucije obe države u budućnosti očvrsnu u demokratiji i
vladavini prava, garantujući slobodu i dostojanstven život svim
svojim građanima, umesto trenutnog sklizavanja u nove-stare
nacionalizme i dnevno-politički populizam.
Srbija bi trebalo da bude prva država
koja će Republici Kosovo poželeti srećan Dan nezavisnosti, sećajući
se svih kosovskih žrtava za čiju je nasilnu smrt ili životnu nesreću
odgovorna, ali i glasno se svrstavajući na stranu svakog, pa i
najtišeg, glasa koji doprinosi pomirenju i zajedničkoj boljoj
budućnosti Kosova i Srbije u našoj mržnjom zatrovanoj javnosti.
Nasuprot ovom možda naivnom idealizmu, hladna realnost u kojoj
živimo svedoči o tome da su trenutne okolnosti za ovakav razvoj
događaja nepovoljne jer Srbijom ponovo vladaju autokrate, ekstremni
desničari i velikosrpski nacionalisti.
Međutim, oni nisu sami u ovoj državi.
Postojimo i mi. Pa je zato na nama ostalima, posebno mladim ljudima,
da se prihvatimo dužnosti koje podrazumevaju tešku borbu protiv
nazadnosti u kojoj su učestvovali mnogi pre nas. Naša je ljudska i
građanska dužnost da se ovim sramnim politikama i retorikama koje su
već jednom završile u krvi i smrti stotina hiljada ljudi svim
snagama i novim načinima suprotstavljamo, kako se nikada ne bi
ponovile okolnosti u kojima je jedini moguć bio put kroz pakao kojim
su kosovski Albanci morali da prođu do slobode i nezavisnosti svoje
države.
Nije teško da budemo bolji od naših
političkih predstavnika i njihovih glasnogovornika – zapravo,
postoji li šta lakše od toga?
Zato danas prijateljski i od srca
poručimo našim prvim komšijama: Gëzuar ditën e Pavarësisë Kosovë,
dhe paç fat!
Miloš Ćirić je diplomirani
politikolog, master studija kulture i master studija medija,
edukator i aktivista za ljudska prava iz Beograda.
|
